Αλήθεια, έχετε αναρωτηθεί ποτέ τί πίστευαν οι Ευρωπαίοι για το τι βρισκόταν πέρα από τον μεγάλο ωκεανό που απλώνεται στα δυτικά τους, πριν ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακαλύψει μια τεράστια και εντελώς άγνωστη ως τότε ήπειρο; Ο χάρτης που θα μας απασχολήσει είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό δείγμα των αντιλήψεών τους που, όπως ήταν αναμενόμενο, απείχαν έτη φωτός από την πραγματικότητα…
Συντάκτης του χάρτη είναι ο Πάολο νταλ Πότζο Τοσκανέλι (1397 – 1482), μαθηματικός, αστρονόμος και χαρτογράφος, με καταγωγή από τη Φλωρεντία. Χάρη στη μακροχρόνια ζωή του, την ευφυΐα του και τα ευρύτατα ενδιαφέροντά του, ο Τοσκανέλι υπήρξε μια από τις κορυφαίες μορφές της πνευματικής και πολιτιστικής ιστορίας της αναγεννησιακής Φλωρεντίας.
Η ζωή του συμπίπτει με την εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων, όταν οι Ευρωπαίοι άρχισαν να αναζητούν νέες οδούς προς τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Ασίας, αφού ο παραδοσιακός δρόμος του μεταξιού ελεγχόταν πια από τους Οθωμανούς. Αλληλογραφούσε, μάλιστα, με αρκετούς εξέχοντες εξερευνητές και θαλασσοπόρους του καιρού του, συμπεριλαμβανομένου του Χριστόφορου Κολόμβου.
Αντίθετα με την κοινή αντίληψη της εποχής του, ο Τοσκανέλι πίστευε ότι η γη είναι σφαιρική και συνέλαβε την ιδέα ότι ένα πλοίο θα μπορούσε να ταξιδέψει από την Ευρώπη στην Ασία, διασχίζοντας τον μεγάλο ωκεανό με κατεύθυνση προς τα δυτικά. Έτσι, το 1474 υπέβαλε στην πορτογαλική αυλή μια πρόταση που περιείχε έναν χάρτη, σύμφωνα με τον οποίο, πλέοντας δυτικά, θα μπορούσαν να φτάσουν στα μυθικά νησιά των μπαχαρικών και κατ’ επέκταση στην Ασία. Την εποχή εκείνη όμως οι Πορτογάλοι ήταν απασχολημένοι με το νοτιοανατολικό πέρασμα μέσω του περίπλου της Αφρικής και ως εκ τούτου απέρριψαν το σχέδιό του. Αντίγραφο της πρότασης, μαζί με τον χάρτη, απέστειλε αργότερα ο Τοσκανέλι στον Κολόμβο, ο οποίος τον είχε μαζί του στο πρώτο του ταξίδι προς τον Νέο Κόσμο.
Στον επίμαχο χάρτη ο Τοσκανέλι αποτυπώνει μερικές από τις πεποιθήσεις των Ευρωπαίων της εποχής του για το τί βρισκόταν πέρα από τον δυτικό ορίζοντα. Στο ανατολικό τμήμα του χάρτη δεν τα έχει πάει και τόσο άσχημα, καθώς έχει σχεδιάσει σε σχετική ακρίβεια το δυτικό άκρο της Ευρώπης και τη βορειοδυτική Αφρική, αν και υπερβάλλει κάπως ως προς το μέγεθος των χερσαίων μαζών. Σημειώνει, μάλιστα, τα Κανάρια νησιά και το Πράσινο Ακρωτήριο που είχαν ανακαλυφθεί σχετικά πρόσφατα. Όσο προχωράμε όμως προς τα δυτικά η πραγματικότητα δίνει σταδιακά τη θέση της στη φαντασία…
Παρατηρούμε κάποια νησάκια στα ανοιχτά της Ιρλανδίας. Μολονότι δεν αναφέρονται τα ονόματά τους, είναι πολύ πιθανό ότι ένα από αυτά είναι το μυθικό νησί με το όνομα Brasil ή Hy-Brasil (καμία σχέση με τη γνωστή μας Βραζιλία…). Ο θρύλος της Hy-Brasil προέκυψε από την προφορική παράδοση και τη λογοτεχνία της Ιρλανδίας που έκανε λόγο για ένα μυστηριώδες νησί, μόνιμα καλυμμένο από ομίχλη, το οποίο εμφανιζόταν ως δια μαγείας στους ταξιδιώτες μία ημέρα κάθε επτά έτη, όταν τα νέφη διαλύονταν. Λεγόταν, μάλιστα, πως κατοικούνταν από μια εξελιγμένη φυλή ανθρώπων, την οποία δεν άγγιζαν οι ασθένειες και το γήρας.
Προχωρώντας ακόμα πιο δυτικά στο χάρτη του Τοσκανέλι βλέπουμε σχεδιασμένο σχεδόν στο μέσο του ωκεανού (που αναφέρεται ως Oceanus Occidentalis, δηλαδή Δυτικός Ωκεανός) ένα ακόμα φανταστικό νησί με το όνομα Antillia, γνωστό και ως Νησί των Επτά Πόλεων. Σύμφωνα με το θρύλο, επτά μοναχοί εγκατέλειψαν την Ιβηρική χερσόνησο μετά την κατάκτησή της από τους Άραβες τον 8ο αιώνα μ.Χ. και κατέφυγαν σ’ αυτό το νησί, όπου ίδρυσαν ο καθένας από μια πόλη, δημιουργώντας μια μορφή ουτοπικής κοινοπολιτείας.
Στο άλλο άκρο του φανταστικού ωκεανού του Τοσκανέλι διακρίνουμε το μεγάλο νησί Cippangu, όπως ήταν τότε γνωστή στους Ευρωπαίους η Ιαπωνία. Το όνομα αυτό το καθιέρωσε ο Μάρκο Πόλο και προέρχεται από την κινέζικη λέξη για την Ιαπωνία Ribenguo που σήμαινε «η χώρα του ανατέλλοντος ηλίου». Οι περιγραφές του Μάρκο Πόλο για τα πλούτη, τον χρυσό και το ασήμι της Ιαπωνίας κέντριζαν τη φαντασία των Ευρωπαίων για αιώνες. Ο ίδιος ο Κολόμβος πίστευε ότι είχε φτάσει στην Ιαπωνία όταν αντίκρυσε τα νησιά της Καραϊβικής.
Γύρω από το νησί που υποτίθεται ότι παριστάνει την Ιαπωνία είναι σχεδιασμένα ένα πλήθος νησιά χωρίς περισσότερες πληροφορίες. Η μεγάλη μάζα γης που βρίσκεται στην αριστερή άκρη του χάρτη και σημειώνεται με τα ονόματα Cathay και Mangi δεν είναι άλλη από την Κίνα. Οι ονομασίες αυτές προέρχονται επίσης από τον Μάρκο Πόλο: η Cathay αντιστοιχεί στη βόρεια Κίνα και η Mangi στη νότια Κίνα. Μόλις τον 19ο αιώνα άρχισε να χρησιμοποιείται το όνομα “China” στα αγγλικά, αντικαθιστώντας το όνομα Cathay.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι ο Τοσκανέλι είχε υπολογίσει λανθασμένα ότι η Ασία ήταν 5.000 μίλια πιο μακριά από ό,τι ήταν στην πραγματικότητα, ενώ ο Κολόμβος έπεσε έξω στην εκτίμησή του για την περιφέρεια της Γης κατά 25%: και οι δύο αυτές αστοχίες είχαν ως αποτέλεσμα ο Κολόμβος να μην αντιληφθεί αρχικά ότι είχε ανακαλύψει μια νέα ήπειρο…
Bonus Fact
Εκτός από τα αχαρτογράφητα νερά, οι θαλασσοπόροι και οι εξερευνητές της εποχής είχαν να αντιμετωπίσουν και τα εξωπραγματικά πλάσματα που πίστευαν ότι ζούσαν τους ωκεανούς. Ο ευρέως διαδεδομένος φόβος της συνάντησης με μυθικά όντα ήταν ένας επιπλέον παράγοντας που αποθάρρυνε την εξερεύνηση προς τα δυτικά. Τέτοιοι θρύλοι συχνά τροφοδοτούνταν από παλιότερους χάρτες που απεικόνιζαν θαλάσσια τέρατα, όπως άγρια ζώα με δόντια που μάχονταν στα κύματα, μακριά φίδια τυλιγμένα γύρω από πλοία, απειλητικά σαγηνευτικές σειρήνες και μια μεγάλη ποικιλία χιμαιρικών όντων. Καθώς η εξερεύνηση και η εξέλιξη της ναυσιπλοΐας προχωρούσαν, πολλοί από τους φανταστικούς τόπους -μαζί με τα φανταστικά θηρία- εξαφανίστηκαν σταδιακά από τους χάρτες και έδωσαν τη θέση τους σε πιο ακριβείς αναπαραστάσεις της γεωγραφίας του κόσμου.
Σημ.: Ευχαριστώ πολύ τον αγαπητό φίλο Κωνσταντίνο Λίβανο για την υπόδειξη του Καταλανικού Άτλαντα και όλες τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες που μου έδωσε για το θέμα.
