γράφει η Ελένη Μιχαλιού
Πύργος: το «χωριό των καλλιτεχνών» ή «χωριό των γλυπτών» ή «χωριό του μαρμάρου» στην Τήνο, όπως θέλετε πείτε το… Ένα χωριό ζωντανό μουσείο, που έχει τη δική του σχολή Καλών Τεχνών και που αποτελεί πόλο έλξης για τους λάτρεις της μαρμαρογλυπτικής.
Πάμε ν’ αρχίσουμε όμως από τα βασικά και να δούμε λίγα πράγματα για την Τήνο, αφού Πύργος χωρίς Τήνο δε θα υπήρχε. Η Τήνος είναι νησί των Κυκλάδων, νοτιοανατολικά της Άνδρου και βόρεια της Σύρου και της Μυκόνου. Το νησί κατοικείται από τους προϊστορικούς χρόνους.
Αρχικά αποικήθηκε απ’ τους Φοίνικες και στη συνέχεια αποικήθηκε από τους Ίωνες (όπως άλλωστε και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου με εξαίρεση Λέσβο, Ρόδο και Τένεδο που αποικήθηκαν από τους Αιολείς – να το και το bonus ιστορίας). Έπαιξε σημαντικό ρόλο στη νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών.
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο δέχεται επιδρομές από Σαρακηνούς ενώ το 1207 κυριαρχείται από τους Βενετούς. Η ενετοκρατία διαρκεί αρκετούς αιώνες και σε αντίθεση με πολλά άλλα νησιά, η Τήνος καταφέρνει να μην περιέλθει στα χέρια των Οθωμανών μέχρι το 1715. Η παραμονή του νησιού υπό ιταλική κυριαρχία για μεγάλο χρονικό διάστημα επηρέασε σημαντικά την πολιτισμική ανάπτυξη του τόπου αλλά και τη θρησκευτική (στην Τήνο μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν καθολικοί).
Γύρω στο 1800, η Τήνος ήταν η οικονομική πρωτεύουσα των Κυκλάδων ενώ αριθμούσε περίπου 30000 κατοίκους. Στις 31 Μαρτίου 1821 ξεκινάει η επανάσταση ενάντια των Τούρκων από το χωριό των καλλιτεχνών, τον Πύργο (γιατί ως γνωστόν τέχνη και επανάσταση πάνε παρέα). Δύο χρόνια αργότερα, στη Χώρα της Τήνου και μετά από ανασκαφές σύμφωνα με υποδείξεις μιας γερόντισσας, βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας. Το γεγονός ερμηνεύεται ως καλός οιωνός για το μέλλον της Ελληνικής Επανάστασης. Το ηθικό των επαναστατημένων Ελλήνων αναπτερώνεται, οι Έλληνες νικάνε, οι Τούρκοι φεύγουν και τη συνέχεια την ξέρετε.
Κι επειδή δε γίνεται να μιλήσουμε για Τήνο χωρίς να κάνουμε έστω μια μικρή αναφορά στο Ναό-ορόσημο του νησιού, να πούμε ότι ξεκίνησε να χτίζεται το 1825, δύο χρόνια μετά την ανεύρεση της εικόνας και στο σημείο όπου βρέθηκε.
Και τώρα που γνωρίσαμε λίγο την Τήνο, μπορούμε να μιλήσουμε για τον Πύργο, το μεγαλύτερο και ίσως πιο γνωστό χωριό της. Βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, σε απόσταση 27 χλμ από τη Χώρα και 3 χλμ από τη θάλασσα (όρμος Πανόρμου). Παλαιότερα το χωριό ονομαζόταν Πάνορμος, πλέον έχει επικρατήσει όμως η ονομασία Πύργος από έναν πύργο που κτίστηκε εκεί το 16ο αιώνα και που δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχει.
Γύρω στο 1800, η Τήνος ήταν η οικονομική πρωτεύουσα των Κυκλάδων ενώ αριθμούσε περίπου 30000 κατοίκους. Στις 31 Μαρτίου 1821 ξεκινάει η επανάσταση ενάντια των Τούρκων από το χωριό των καλλιτεχνών, τον Πύργο (γιατί ως γνωστόν τέχνη και επανάσταση πάνε παρέα). Δύο χρόνια αργότερα, στη Χώρα της Τήνου και μετά από ανασκαφές σύμφωνα με υποδείξεις μιας γερόντισσας, βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας. Το γεγονός ερμηνεύεται ως καλός οιωνός για το μέλλον της Ελληνικής Επανάστασης. Το ηθικό των επαναστατημένων Ελλήνων αναπτερώνεται, οι Έλληνες νικάνε, οι Τούρκοι φεύγουν και τη συνέχεια την ξέρετε.
Από το 18ο αιώνα και μετά, στο χωριό γνώρισαν μεγάλη άνθηση η μαρμαροτεχνία και η ναυτιλία (πράγματα πιθανώς αλληλένδετα αφού ως γνωστόν τα ταξίδια και οι θάλασσες μας φέρνουν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, διευρύνουν τους ορίζοντες μας, μπλα μπλα μπλα και όσα άλλα θα μπορούσαμε να γράψουμε σε έκθεση 3ης λυκείου με θέμα η « επίδραση της ναυτιλίας στην πολιτισμική ανάπτυξη ενός τόπου »). Δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι στην Τήνο άνθισε η μαρμαροτεχνία : το νησί είναι γνωστό για τα μάρμαρά του.
Υπάρχουν 8 τύποι τηνιακού μαρμάρου τους οποίους συναντάμε κυρίως στη βορειοδυτική πλευρά (να αναφέρουμε εδώ το χαρακτηριστικό πράσινο μάρμαρο της Τήνου). Στο παρελθόν, η εξόρυξη ήταν τόσο σημαντική ώστε τα λατομεία της Τήνου εφοδίαζαν με μάρμαρο ολόκληρη τη χώρα. Οι κάτοικοι του Πύργου παραδοσιακά ασχολούνταν με το μάρμαρο, είτε ως λατόμοι, είτε ως τεχνητές είτε ως γλύπτες. Κάθε οικογένεια του χωριού είχε τουλάχιστον έναν γλύπτη, πολλές φορές μάλιστα η παράδοση περνούσε από γενιά σε γενιά. Δε θα ήταν λοιπόν υπερβολή αν λέγαμε ότι ο Πύργος είναι το χωριό του μαρμάρου.
Μιλάμε για ένα υπαίθριο μουσείο, με παραδοσιακά οικήματα που κοσμούν μαρμάρινες όψεις καθώς και με κατασκευές-έργα τέχνης όπως η μαρμάρινη κρήνη στην πλατεία του χωριού, η ίδια η πλατεία του χωριού με τον τεράστιο πλάτανο αλλά και το νεκροταφείο του Πύργου με τα επιβλητικά μαρμάρινα ταφικά μνημεία και τις επιτύμβιες στήλες. Αξίζει λοιπόν, αν ποτέ επισκεφθείτε την Τήνο, να χαθείτε στα δαιδαλώδη σοκάκια του Πύργου (και να κάνετε και μία βόλτα απ’ το νεκροταφείο αν δεν αισθάνεστε πολύ άβολα με την ιδέα).
Το χωριό έχει ανακηρυχθεί παραδοσιακός οικισμός ενώ στεγάζει και 3 μουσεία : το μουσείο μαρμαροτεχνίας, το μουσείο Πανορμιτών καλλιτεχνών αλλά και το σπίτι του Γιαννούλη Χαλεπά, που γεννήθηκε και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στον Πύργο.
Έργα και ημέραι του Γιαννούλη Χαλεπά
Και μιας και τ’ αναφέραμε, αξίζει να σταθούμε στη δραματική ιστορία του Χαλεπά, του Έλληνα «Βαν Γκογκ», του «τρελού γλύπτη», ενός ταλαντούχου ανθρώπου που έπεσε θύμα κοινωνικών στερεοτύπων της εποχής και έντονης προκατάληψης, ακόμα κι απ’ την ίδια του την οικογένεια.
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς λοιπόν, ήταν το μεγαλύτερο από τα 5 παιδιά μιας γνωστής οικογένειας γλυπτών του Πύργου. Σπούδασε στη Σχολή Τεχνών ενώ συνέχισε τη μαθητεία του στο Μόναχο όπου μαθήτευσε δίπλα σε γνωστούς γλύπτες της εποχής. Εξέθεσε έργα του στο Μοναχό ενώ άνοιξε και το δικό του εργαστήριο στην Αθήνα όπου δημιούργησε πληθώρα έργων, αναμεσά τους τη διάσημη «Κοιμωμένη» που βρίσκεται στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
Την περίοδο της ακμής του, γύρω στο 1877 άρχισε να απομονώνεται και να παρουσιάζει μια έντονη αλλαγή στη συμπεριφορά του με αυτοκαταστροφικές τάσεις (από καταστροφή έργων του έως απόπειρες αυτοκτονίας). Η κατάστασή του σταδιακά χειροτέρευε και το 1888 μπήκε έγκλειστος στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Κέρκυρας όπου παρέμεινε 13 περίπου χρόνια. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή, η Ψυχιατρική ήταν σε πολύ αρχαϊκά στάδια, υιοθετώντας μεθόδους που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε απάνθρωπες και σίγουρα μη θεραπευτικές. Κατά τη νοσηλεία του, του απαγορεύτηκε να δημιουργεί ενώ έργα που κατάφερε να δημιουργήσει καταστράφηκαν από το προσωπικό του νοσοκομείου.
Το 1902 επέστρεψε στον Πύργο όπου έζησε υπό την επιτήρηση της αυστηρής μητέρας του που του απαγόρευε να δημιουργεί αφού θεωρούσε ότι ο γιος της νόσησε λόγω της ενασχόλησής του με την τέχνη. Κανένα κίνημα «free Giannoulis» δεν ξεπετάχτηκε στην κοινωνία της εποχής. Ο Χαλεπάς συνέχισε να αντιμετωπίζεται για χρόνια ως ο «τρελός του χωριού», δούλευε ως βοσκός και δε θύμιζε σε τίποτα τον παλιό του εαυτό.
Άρχισε να ξαναέρχεται σε επαφή με την τέχνη και τη δημιουργία μόνο μετά το θάνατο της μητέρας του το 1916. Το έργο και η τεράστια συνεισφορά του αναγνωρίστηκαν όσο ο Χαλεπάς ήταν εν ζωή. Το 1927 βραβεύτηκε με το Αριστείο των Τεχνών ενώ στη συνέχεια πραγματοποίησε εκθέσεις στην Αθήνα όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.
Άλλος γνωστός γλύπτης από τον Πύργο είναι ο Δημήτριος Φιλιππότης ενώ στον Πύργο γεννήθηκε επίσης μία άλλη εμβληματική μορφή της νεότερης τέχνης, ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας, που μπορεί να μην ήταν ο ίδιος γλύπτης ήταν όμως γιος γλύπτη (γιατί όπως είπαμε στον Πύργο, όποια πέτρα κι αν σηκώσεις θα βρεις έναν γλύπτη από κάτω).
Ο Πύργος σήμερα...
Σήμερα, στο χωριό υπάρχει η Σχολή Καλών Τεχνών, οι αριστούχοι της οποίας μπορούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Γλύπτες και άλλοι καλλιτέχνες , ντόπιοι αλλά και ξένοι, δραστηριοποιούνται στην περιοχή κρατώντας έτσι ζωντανή την καλλιτεχνική παράδοση του τόπου.
Διαβάστε στη συνέχεια: Διαμονή στην Τήνο – Ποιες είναι οι καλύτερες περιοχές για να μείνεις
Ευχαριστούμε την Σεβαστή και Σπυριδούλα για τις φωτογραφίες
Για τη συνέχεια: Γνωρίζετε την μακάβρια ιστορία της Δουκίσσης Πλακεντίας; Η τραγική μάνα που δεν αποδέχθηκε το θάνατο της κόρης της και την ταρίχευσε για να την έχει μαζί της για πάντα! Το σπίτι της το αποκαλούσαν Καστέλο της Ροδοδάφνης. Διαβάστε περισσότερα εδώ.