Η Φάτα Μοργκάνα είναι ένα περίεργο οπτικό φαινόμενο που οφείλεται σε θερμοκρασιακή αναστροφή εφαπτόμενων ατμοσφαιρικών στρωμάτων. Πρόκειται για έναν ανώτερο αντικατοπτρισμό (καθώς παρατηρείται πάνω από τον ορίζοντα) και προκαλεί οφθαλμαπάτες, οπτικές αλλοιώσεις και αναδιπλασιασμό των ειδώλων.
Το φαινόμενο προκαλείται όταν ρεύματα θερμού αέρα ανυψώνονται πάνω από πυκνότερα ρεύματα ψυχρού αέρα και λόγω της θερμοκρασιακής διαφοράς χαρακτηρίζονται από διαφορετικό δείκτη διάθλασης. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στα διαφορετικής θερμοκρασίας ρεύματα αέρα λειτουργεί σαν διαθλαστικός φακός, με αποτέλεσμα το είδωλο του απομακρυσμένου αντικειμένου να φτάνει στον παρατηρητή αλλοιωμένο, διπλασιασμένο και ανεστραμμένο. Τα αντικείμενα που συχνά αναστρέφονται στο θαλάσσιο ορίζοντα είναι νησιά, πλοία ή παγόβουνα και ενώνονται στις κορυφές τους. Το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως τις πρωινές ώρες σε θαλάσσιες περιοχές αλλά και στις κοιλάδες των ψηλών βουνών.
Το όνομα «Φάτα Μοργκάνα» είναι η ιταλική εκδοχή του μεσαιωνικού αγγλικού ονόματος Μόργκαν ή Μοργκάνα λε Φέι, της μάγισσας και ετεροθαλούς αδελφής του Βασιλιά Αρθούρου. Σε πρώιμες εκδοχές του μύθου εμφανίζεται ως καλή νεράιδα που έχει την ικανότητα να θεραπεύει, σε άλλες παραλλαγές όμως παρουσιάζεται να προσπαθεί με μαγικά μέσα να ανατρέψει τον Αρθούρο από το θρόνο. Η Φάτα Μοργκάνα συνδέεται επίσης με το νησί της Σικελίας, όπου – σύμφωνα με την τοπική μεσαιωνική παράδοση – βρισκόταν το μαγεμένο της βασίλειο. Από το μαγικό της παλάτι, κοντά στο ηφαίστειο της Αίτνας, προκαλούσε το ομώνυμο οπτικό φαινόμενο που παρατηρούνταν στις ακτές του νησιού, και ειδικά στο στενό της Μεσσήνης που χωρίζει τη Σικελία από την ιταλική χερσόνησο.
Με το φαινόμενο οφθαλμαπάτης Φάτα Μοργκάνα σχετίζεται και ο Ιπτάμενος Ολλανδός, ένα πλοίο-φάντασμα, το οποίο ήταν καταδικασμένο να περιπλανιέται για πάντα. Σύμφωνα με τον θρύλο, το πλήρωμα του πλοίου πέθανε εν πλω στα ανοιχτά του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας – πιθανότατα εμπλεκόμενο σε φόνο και πειρατεία – και καταδικάστηκε να μην πιάσει λιμάνι μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία. Πολλοί ναυτικοί διηγούνταν ότι το συνάντησαν στα ταξίδια τους, περιβεβλημένο με μαύρο σύννεφο, και λίγο πριν τους πλησιάσει εξαφανιζόταν. Η εμφάνισή του θεωρούνταν από τους ναυτικούς ως εξαιρετικά κακός οιωνός.
Ο σπουδαίος ποιητής Νίκος Καββαδίας, στις θάλασσες που ταξίδευε, θα είχε σίγουρα συναντήσει τα μακρινά παλάτια της Φάτα Μοργκάνα, όπως μας τα περιγράφει στο ομώνυμο ποίημά του:
Θὰ μεταλάβω μὲ νερὸ θαλασσινὸ
στάλα τὴ στάλα συναγμένο ἀπ᾿ τὸ κορμί σου
σὲ τάσι ἀρχαῖο, μπακιρένιο ἀλγερινό,
ποὺ κοινωνοῦσαν πειρατὲς πρὶν πολεμήσουν.
Στρείδι ὠκεάνιο ἀρραβωνίζεται τὸ φῶς.
Γεύση ἀπὸ φλούδι τοῦ ροδιοῦ, στυφὸ κυδώνι
κι ὁ ἄρρητος τόνος, πιὸ πικρὸς καὶ πιὸ στυφός,
ποὺ ἐναποθέτανε στὰ βάζα οἱ Καρχηδόνιοι.
Πανὶ δερμάτινο ἀλειμμένο μὲ κερί,
ὀσμὴ ἀπὸ κέδρο, ἀπὸ λιβάνι, ἀπὸ βερνίκι,
ὅπως μυρίζει ἀμπάρι σὲ παλιὸ σκαρὶ
χτισμένο τότε στὸν Εὐφράτη στὴ Φοινίκη.
Χόρτο ξανθὸ τρίποδο σκέπει μαντικό.
Κι ἕνα ποτάμι μὲ ζεστή, λιωμένη πίσσα,
ἄγριο, ἀκαταμάχητο, ἀπειλητικό,
ποτίζει τοὺς ἁμαρτωλοὺς ποὺ σ᾿ ἀγαπῆσαν.
Rosso romano, πορφυρὸ τῆς Δαμασκός,
δόξα τοῦ κρύσταλλου, κρασὶ ἀπ᾿ τὴ Σαντορίνη.
Ὁ ἀσκὸς νὰ ρέει, κι ὁ Ἀπόλλωνας βοσκὸς
νὰ κολυμπάει τὰ βέλη του μὲ διοσκορίνη.
Σκουριὰ πυροχρωμη στὶς μνῆμες τοῦ Σινᾶ.
Οἱ κάβες τῆς Γερακινῆς καὶ τὸ Στρατόνι.
Τὸ ἐπίχρισμά του ἅγια σκουριὰ ποὺ μᾶς γερνᾶ,
μᾶς τρέφει, τρέφεται ἀπὸ μᾶς, καὶ μᾶς σκοτώνει.
Καντήλι, δισκοπότηρο χρυσό, ἀρτοφόρι.
Ἅγια λαβίδα καὶ ἱερὴ ἀπὸ λαμινάρια.
Μπροστὰ στὴν Πύλη δύο δαιμόνοι σπαθοφόροι
καὶ τρεῖς Ἀγγέλοι μὲ σπασμένα τὰ κοντάρια.
Ποῦθ᾿ ἔρχεσαι; Ἀπ᾿ τὴ Βαβυλώνα.
Ποῦ πᾶς; Στὸ μάτι τοῦ κυκλῶνα.
Ποιὰν ἀγαπᾶς; Κάποια τσιγγάνα.
Πῶς τὴ λένε; Φάτα Μοργκάνα.
Πάντα οἱ κυκλῶνες ἔχουν γυναικεῖο
ὄνομα. Εὔα ἀπὸ τὴν Κίο.
Ἡ μάγισσα ἔχει τρεῖς κόρες στὸ Ἀμανάτι
καὶ ἡ τέταρτη εἶν᾿ ἕν᾿ ἀγόρι μ᾿ ἕνα μάτι.
Ψάρια ποὺ πετᾶν μέσα στὴν ἄπνοια,
ὄστρακα, λυσίκομες κοπέλες,
φίδια τῆς στεριᾶς καὶ δέντρα σάπια,
ἄρμπουρα, τιμόνια καὶ προπέλες.
Νά ῾χαμε τὸ λύχνο τοῦ Ἀλαδίνου
ἢ τὸ γέρο νάνο ἀπ᾿ τὴν Καντόνα.
Στείλαμε τὸ σῆμα τοῦ κινδύνου
πάνω σὲ ἄσπρη πέτρα μὲ σφεντόνα.
Δαίμονας γεννᾶ τὴ νηνεμία.
Ξόρκισε, Allodetta, τ᾿ ὄνομά του.
Λούφαξεν ὁ δέκτης τοῦ ἀσυρμάτου,
καὶ φυλλομετρᾶ τὸν καζαμία.
Ὁ ἄνεμος κλαίει. Σκυλὶ στὰ λυσσιακά του.
Γειὰ χαρά, στεριά, κι ἀντίο, μαστέλο.
Γλίστρησε ἡ ψυχή μας ἀπὸ κάτου,
ἔχει καὶ στὴν κόλαση μπορντέλο.
Θέλετε να μάθετε περισσότερα για τα ταξίδια του Νίκου Καββαδία; Δείτε τον διαδραστικό χάρτη.
Bonus Fact: Άλλη μια περιπέτεια της Μόργκαν λε Φέι αφορά την περίφημη «Κοιλάδα χωρίς επιστροφή». Ο θρύλος λέει ότι μια μέρα η Μόργκαν έπιασε τον ιππότη που αγαπούσε στην αγκαλιά μιας άλλης γυναίκας. Θυμωμένη μάγεψε το συγκεκριμένο μέρος και αποφάσισε ότι κάθε ιππότης που θα περνούσε από αυτή την κοιλάδα θα ήταν καταδικασμένος να μείνει εκεί, αν απατούσε την αγαπημένη του. Για είκοσι χρόνια, διακόσιοι πενήντα τρεις ιππότες έζησαν εκεί με τις ερωμένες τους, αδύναμοι να διαφύγουν. Αυτή η κοιλάδα ήταν γι’ αυτούς “χωρίς επιστροφή”, μέχρι την ημέρα που τα μάγια έλυσε ο ιππότης Λάνσελοτ, πάντα πιστός στην αγαπημένη του Γκουίνεβιρ, σύζυγο του βασιλιά Αρθούρου. Ο Λάνσελοτ κατορθώνει να απελευθερώσει τους ιππότες, στη συνέχεια όμως πέφτει ο ίδιος στα δίχτυα της Μόργκαν…
Πηγές: Lifo, Wikipedia [1],[2],[3], Merriam-Weather, Calabriatheotheritaly
