Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη γέννηση και την καταγωγή αυτού του παγκοσμίου φήμης παιχνιδιού ή πνευματικού αθλήματος αν θέλετε. Σε πολλές χώρες έχουν εμφανιστεί διάφορα παιχνίδια με πιόνια-κομμάτια. Από ό,τι φαίνεται το σκάκι δεν εμφανίστηκε μεμιάς και από έναν άνθρωπο στην μορφή που το ξέρουμε. Ως πολύπλοκο πολεμικό παιχνίδι, το σκάκι αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα μιας μακράς γεωγραφικής και εξελικτικής διαδικασίας.
Η ιστορία του σκακιού εντοπίζεται σχεδόν 15 αιώνες πίσω και το γεωγραφικό του ταξίδι ξεκινάει από την περιοχή της Ινδίας, αν και οι πρώτες του ρίζες όπως είπαμε είναι κάπως αβέβαιες. Από εκεί ξεκίνησε με το όνομα Chaturanga (τσατουράνγκα), το οποίο μεταφράζεται ως «4 στρατιωτικά τμήματα», τα οποία τότε ήταν: το τμήμα των αρμάτων, των ελεφάντων, το ιππικό και το πεζικό. Υπάρχει η θεωρία ότι αρχικά ήταν παιχνίδι για 4 άτομα. Ένας από τους μύθους της προέλευσης του σκακιού είναι ο εξής: Ένας βραχμάνος ιερέας, ονόματι Σίσσα, εφευρίσκει το σκάκι για έναν Ινδό βασιλιά για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Σε ευγνωμοσύνη, ο Βασιλιάς ρωτά τον Σίσσα πώς θέλει να ανταμειφθεί και εκείνος του απαντάει ότι επιθυμεί να λάβει μια ποσότητα κόκκων σταριών που είναι το άθροισμα ενός κόκκου στο πρώτο τετράγωνο της σκακιέρας και το οποίο στη συνέχεια διπλασιάζεται σε κάθε επόμενο τετράγωνο. Ο βασιλιάς χαρούμενος για την τόση εύκολη «αποζημίωση» διατάσει να γίνει η επιθυμία του βραχμάνου. Ύστερα από λίγη ώρα όμως, ο υπεύθυνος των οικονομικών του, του ανακοινώνει ότι όλοι οι κόκκοι του βασιλείου δεν του φτάνουν! Δεν γνωρίζουμε αν τελικά ο βραχμάνος έγινε σύμβουλος του βασιλιά ή θανατώθηκε!
Μετά το 500-600 μ.Χ. που εμφανίστηκε στην Ινδία, το σκάκι πέρασε στην περιοχή του σημερινού Ιράν και έγινε μέρος της πριγκιπικής και αριστοκρατικής εκπαίδευσης. Εκεί το όνομα του παιχνιδιού έγινε chatrang (τσατράνγκ) και στην συνέχεια, όταν το έμαθαν οι Άραβες κατακτώντας την Περσία το 637 μ.Χ., ως shatranj (σατράνζ) αφού στα αραβικά δεν μπορούσαν να αποδοθούν το «τσ» και το «γκ». Αρχικά λέγεται ότι δεν υπήρχαν λευκά και μαύρα τετράγωνα και ότι οι βασιλιάδες δεν ήταν ο ένας απέναντι στον άλλο, έτσι οι κανόνες του παιχνιδιού εξελίχθηκαν και άρχισαν να οριστικοποιούνται. Οι παίκτες άρχισαν να καλούν Shah (Σαχ), όπως ήταν ο βασιλιάς στα περσικά, την απειλή προς αυτόν και Shah Mat (Σαχ Ματ) όταν ο βασιλιάς του αντιπάλου ήταν αβοήθητος δεχόμενος επίθεση, και άρα ο παίκτης που το έλεγε κέρδιζε. Οι εκφράσεις αυτές έμειναν καθώς το παιχνίδι ταξίδευε προς άλλες πολιτείες.
Παράλληλα με την έλευση του πρωίμου σκακιού στα Αραβικά εδάφη, το ίδιο παιχνίδι αναπτύχθηκε και ανατολικά της Ινδίας προς την Κίνα το 800 μ.Χ. και από εκεί στην Νοτιοανατολική Ασία και την Κορέα το 1000 μ.Χ. ως και την Ιαπωνία το 1200 μ.Χ.
Η εμπλοκή των Ισπανών με τα μουσουλμανικά κράτη στην Ιβηρική βοήθησε στην διάδοση του παιχνιδιού προς την Ευρώπη. Με την πτώση των μουσουλμανικών εμιράτων σιγά σιγά, όλη η Ιβηρική χερσόνησος ήταν πλέον υπό χριστιανική κυριαρχία, εκτός του Εμιράτου της Γρανάδας. Το Εμιράτο έπεσε οριστικά το 1492 επί βασιλείας της Βασίλισσας Ισαβέλλας της Α’, για την οποία ο θρύλος λέει ότι είχε καταλυτικό ρόλο για την εξέλιξη του σκακιού και την μορφή που το ξέρουμε σήμερα. Μέχρι εκείνη την εποχή το κομμάτι που ήταν δίπλα στον Βασιλιά ήταν γνωστό, από τους Ινδούς, τους Πέρσες και τους Άραβες, ως συμβουλάτορας ή βεζίρης. Αρχικά η μοναδική του κίνηση ήταν ένα τετράγωνο διαγώνια και αργότερα γύρω στο 1300 η κίνηση του βελτιώθηκε, και του επιτράπηκε να κινηθεί διαγώνια δύο τετράγωνα για την πρώτη του κίνηση. Ο θρύλος λοιπόν λέει ότι, λόγω της Βασίλισσας Ισαβέλλας Α’ και της ισχυρής πολιτικής της δύναμης, ο βεζίρης αντικαταστάθηκε από την βασίλισσα και όχι μόνο αυτό, αλλά έγινε και το ισχυρότερο κομμάτι στην σκακιέρα πηγαίνοντας όσα τετράγωνα και σε όποια κατεύθυνση ήθελε.
Μαζί με την αλλαγή της βασίλισσας ήρθαν και οι εξής αλλαγές που επιτάχυναν το παιχνίδι:
- Οι ελέφαντες, έγιναν επίσκοποι/αξιωματικοί με την κίνηση τους να παραμένει διαγώνια, αλλά πλέον όσα τετράγωνα ήθελαν και όχι 2 όπως ήταν αρχικά.
- Τα άρματα άλλαξαν μορφή και έγιναν κάστρα/πύργοι και παράλληλα να εμφανίζεται η κίνηση του ροκέ (castling στα αγγλικά), που είναι ουσιαστικά η προφύλαξη του βασιλιά στο κάστρο, με την ταυτόχρονη κίνηση του βασιλιά και του πύργου. Η λέξη ροκέ έχει προέρθει από την λέξη rukh στα περσικά που σήμαινε το άρμα.
- Οι στρατιώτες απέκτησαν το δικαίωμα στην πρώτη κίνηση τους να κάνουν 2 βήματα. Αυτό με τη σειρά του έφερε την κίνηση en passant (εν διελεύσει), ώστε να μπορεί το αντίπαλο στρατιωτάκι να αιχμαλωτίσει το στρατιωτάκι που πάει να ξεφύγει με το διπλό βήμα.
Με το όνομα του παιχνιδιού στα αραβικά να είναι shatranj, η λέξη πέρασε στα ισπανικά ως ajedrez (αχεντρές), στα πορτογαλικά ως xadrez (σαντρέζ) και στο Βυζάντιο όπως είπαμε ως ζατρίκιο. Το όνομα του παιχνιδιού όμως στις άλλες χώρες επηρεάστηκε προφανώς από την περσική λέξη Shah όπως αποκαλούσαν, και απειλούσαν, τον βασιλιά.
Έτσι, το παιχνίδι ονομάστηκε ludus scacchorum ή scacc(h)i στα λατινικά, scacchi στα ιταλικά, escacs στα καταλανικά, échecs στα γαλλικά, chess στα αγγλικά, schaken στα ολλανδικά, schach στα γερμανικά, szachy στα πολωνικά, šahs στα λετονικά, skak στα δανικά, sjakk στα νορβηγικά, schack στα σουηδικά, shakki στα φινλανδικά, šah στις σλαβόφωνες γλώσσες, shah στα αλβανικά, sakk στα ουγγρικά και şah στα ρουμανικά κλπ.
Το σκάκι είχε πάρει πλέον το δρόμο του. Αρχίζουν και γράφονται βιβλία για αυτό, με αναφορές ακόμα και στην τέχνη όπως σε ποιήματα και πίνακες. Θεωρείται ως ένα αριστοκρατικό χόμπι που σχετίζεται με την ευγένεια και την υψηλή κουλτούρα κάτι το οποίο είναι ξεκάθαρο από τις ακριβές και υπέροχες σκακιέρες της μεσαιωνικής εποχής. Η δημοτικότητα του σκακιού στην αριστοκρατία της Δυτικής Ευρώπης κορυφώθηκε μεταξύ του 12ου και του 15ου αιώνα. Βέβαια υπήρχαν και εμπόδια να ξεπεραστούν. Πληθώρα εκκλησιαστικών διαταγμάτων από την ορθόδοξη αλλά ειδικότερα την ρωμαιοκαθολική εκκλησία προσπάθησαν να περιορίσουν την εξάπλωση του σκακιού, θέτοντάς το στα απαγορευμένα παιχνίδια για τους κληρικούς και να καλλιεργείται ρητά η αντίληψη πως το σκάκι είναι κάποιο είδος αμαρτίας που αφορά τους πάντες. Αυτό με τον καιρό άλλαξε και γύρω στο 1500 μ.Χ. ο κλοιός των απαγορεύσεων έχει σπάσει, γεγονός που οφείλεται εν μέρει πάλι στην εκκλησία και στους ιερείς. Εκείνοι είδαν πλέον, μετά τις αλλαγές στο σκάκι, ότι μπορεί να γίνει ένα κατάλληλο εργαλείο για να διδάξουν πως η «τάξη» και η ιεραρχία της σκακιέρας παρομοιάζει και ταυτίζεται με την φεουδαρχική κοινωνία εκείνης της εποχής.
Οι αλλαγές που σημειώνονται σταδιακά στις συνθήκες της ζωής και η διεύρυνση των δραστηριοτήτων της αριστοκρατίας οδηγούν σε αλλαγές και στα παιχνίδια. Η τάξη των ευγενών ήθελε να απασχοληθεί με κάτι λιγότερο χρονοβόρο και λιγότερο «σοβαρό» από το σκάκι. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα τα χαρτιά είχαν αντικαταστήσει το σκάκι ως το τυπικό παιχνίδι των ευγενών, και το σκάκι έπεσε τελικά από τη θέση που κρατούσε κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και περνάει στα χέρια του απλού κόσμου. Γράφονται βιβλία για την στρατηγική του, τα ανοίγματα του και τις θέσεις του. Δημιουργούνται λέσχες σκακιού και αρχίζουν να γίνονται αγώνες ως και σε διεθνές επίπεδο με τον πρώτο καταγεγραμμένο διεθνή αγώνα το 1834 στην σκακιστική λέσχη Westminster του Λονδίνου.
Το σκάκι έχει ξεφύγει από την εποχή του ρομαντισμού και έχει μπει πλέον στην «επιστημονική» και μοντέρνα φάση του, ώστε να θεωρείται άθλημα. Το πρώτο παγκόσμιο πρωτάθλημα διεξάγεται το 1886 στις ΗΠΑ. Τον 20ο αιώνα η θεωρία του σκακιού σημείωσε μεγάλα άλματα ενώ μετά τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο, το 1924 στο Παρίσι ιδρύθηκε η Παγκόσμια Ομοσπονδία Σκακιού (FIDE), θέτοντας και καθορίζοντας πλέον πιστοποιημένους και ολοκληρωμένους κανόνες. Μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο η Σοβιετική Ένωση γίνεται παγκόσμια δύναμη στο σκάκι. Τέλη της δεκαετίας του 1950 εμφανίζεται στο αντίπαλο δέος, τις ΗΠΑ, ένας σκακιστής ο οποίος μπορεί να αντιμετωπίσει του Σοβιετικούς, ο Bobby Fischer (Μπόμπι Φίσερ). Το ψυχροπολεμικό κλίμα εντείνεται και το 1972 παίρνεται η απόφαση, 400 χρόνια μετά την εμφάνιση του σκακιού από τους Βίκινγκς στην Ισλανδία, να γίνει εκεί – σε «ουδέτερο έδαφος» δηλαδή – ο αγώνας για το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα μεταξύ του Φίσερ και του Σπάσκυ, το οποίο θα ονομαστεί τελικά ο Αγώνας του Αιώνα.
Μαζί με την τεχνολογική εξέλιξη, ήρθε και η ανάπτυξη στα σκακιστικά υπολογιστικά προγράμματα. Το 1997, ένας υπολογιστής νίκησε για πρώτη φορά έναν παγκόσμιο πρωταθλητή σκακιού στον διάσημο αγώνα Deep Blue εναντίον του Γκάρι Κασπάροφ, εγκαινιάζοντας μια εποχή κυριαρχίας υπολογιστών. Έκτοτε, οι εξελίξεις στον 21ο αιώνα έκαναν την δύναμη των υπολογιστών πολύ μεγαλύτερη από την ικανότητα οποιουδήποτε ανθρώπινου παίκτη.
Στο χέρι μας είναι να κρατήσουμε τον όποιο ρομαντισμό στο σκάκι!
Bonus Facts
- Ο 1ος καταγεγραμμένος διεθνής αγώνας έγινε το 1834 και είναι μεταξύ του Alexander McDonnell από την Ιρλανδία και του Louis de la Bourdonnais από την Γαλλία.
- Το στυλ Staunton, που δημιουργήθηκε το 1849, είναι το στυλ των κομματιών που πλέον χρησιμοποιείται ευρέως.
- Τον Ιούνιο του 1851 παίχτηκε η Αθάνατη Παρτίδα από τον Άντολφ Άντερσεν και τον Λαϊονέλ Κιζερίτσκι και ονομάστηκε έτσι από τις τολμηρές θυσίες που έκανε ο Anderssen θυσιάζοντας τους 2 πύργους του και την βασίλισσά του κάνοντας ματ με τα υπόλοιπα τρία μικρά κομμάτια του. Ήταν η επιτομή του ρομαντικού σκακιού.
- Κλεψύδρες χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά το 1852 για τον υπολογισμό του χρόνου κάθε παίκτη.
- Ο Αυστριακός και μετέπειτα με αμερικανική υπηκοότητα, Βίλελμ Στάινιτς ήταν ο πρώτος παγκόσμιος πρωταθλητής το 1886.
- Η μεγαλύτερη διάρκεια αγώνα παγκοσμίου πρωταθλήματος έγινε μεταξύ Καρπόφ και Κασπάροφ. Νικητής θα αναδεικνυόταν εκείνος που θα έκανε 6 νίκες. Ξεκίνησε στις 10 Σεπτεμβρίου 1984 και σταμάτησε στις 15 Φεβρουαρίου του 1985, 158 ημέρες μετά την έναρξη του. Παιχτήκαν 48 ματς, αριθμός ρεκόρ, χωρίς να υπάρξει νικητής. Ο αγώνας διεκόπη από την Ομοσπονδία, ενώ το σκορ ήταν 5-3 (από 5-0) υπέρ του Καρπόφ, λόγω επιβαρυμένης υγείας των αθλητών και ιδιαιτέρως του Καρπόφ που είχε χάσει εκείνο το διάστημα 9 κιλά! Ο αγώνας επαναλήφθηκε τον Σεπτέμβριο του 1985, αλλά αυτή την φόρα με πόντους σε 24 ματς. Τελικός νικητής ήταν ο Κασπάροφ με 13-11, δηλώνοντας ότι το τελευταίο του ματς, το οποίο και κέρδισε, ήταν το ματς της ζωής του.
- Ο μακρύτερος αγώνας σκακιού έγινε το 1989 στο Βελιγράδι μεταξύ του Ιβάν Νίκολιτς και του Γκόραν Άρσοβιτς με 269 κινήσεις. Τελείωσε ισόπαλος.
- Την υψηλότερη βαθμολογία στο σύστημα αξιολόγησης ELO την κατέχει ο νυν παγκόσμιος πρωταθλητής, ο Νορβηγός Μάγκνους Κάρλσεν (Magnus Carlsen) με 2882, ξεπερνώντας το ρεκόρ του Κασπάροφ που ήταν 2851.
- O Deep Blue που κέρδισε τον Κασπάροφ λέγεται ότι είχε ELO 2853, ενώ τα σημερινά σκακιστικά υπολογιστικά προγράμματα φτάνουν πλέον τους 3500!
