Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υπήρξε για πολλούς αιώνες η μεγαλύτερη υπερδύναμη στον πλανήτη, ένα imperium sine fine. Στο απόγειο της εξάπλωσής της είχε έκταση 5 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, ξεκινώντας από τη Μεγάλη Βρετανία και φτάνοντας μέχρι τη Μεσοποταμία.
Σύμφωνα με την περιγραφή του ιστορικού Christopher Kelly: «η αυτοκρατορία απλωνόταν από το Τείχος του Αδριανού στη νοτισμένη από το ψιλόβροχο βόρεια Αγγλία μέχρι τις ηλιοκαμένες όχθες του Ευφράτη στη Συρία, από το μεγάλο σύστημα ποταμών Ρήνου-Δούναβη που διέσχιζε τις εύφορες, επίπεδες εκτάσεις της Ευρώπης, από τις Κάτω Χώρες μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα, τις πλούσιες πεδιάδες των ακτών της Βόρειας Αφρικής και την πλούσια κοιλάδα του Νείλου στην Αίγυπτο. Η αυτοκρατορία περικύκλωνε πλήρως τη Μεσόγειο… που οι κατακτητές της αποκαλούσαν mare nostrum- η θάλασσά μας».

Το ρωμαϊκό σύνορο (limes, στον πληθυντικό limites) εκτεινόταν σε μήκος σχεδόν 5.000 χιλιομέτρων σύμφωνα με την Unesco (7.500 χιλιόμετρα αναφέρουν άλλες πηγές). Ξεκινούσε από τις ακτές του Ατλαντικού στη βόρεια Βρετανία και μέσω της Ευρώπης κατέληγε στη Μαύρη Θάλασσα και από εκεί στην Ερυθρά Θάλασσα και μέσω της Βόρειας Αφρικής έφτανε πάλι στις ακτές του Ατλαντικού. Μπορεί, λοιπόν, εύκολα να καταλάβει κανείς ότι η υπεράσπιση της συνοριογραμμής ενός τέτοιου απέραντου κράτους δεν ήταν απλή υπόθεση.

Για την άμυνα κατά μήκος των συνόρων οι Ρωμαίοι είχαν κατασκευάσει ένα εκτεταμένο δίκτυο που περιλάμβανε τείχη, τάφρους, αμυντικές κατασκευές διαφόρων μορφών όπως πύργους, φρούρια και παρατηρητήρια, ενώ είχαν ιδρύσει και συνοριακούς οικισμούς. Οι στρατιώτες που υπερασπίζονταν τα σύνορα λέγονταν līmitāneī, ήταν συνήθως κάτοικοι των γύρω περιοχών και κατά κανόνα αμείβονταν λιγότερο από τους απλούς στρατιώτες, καθώς δεν πολεμούσαν σε μεγάλης κλίμακας μάχες παρά μόνο σε μικρής ή μεσαίας έκτασης συμπλοκές με τους επίδοξους εισβολείς.
Το σύνορο χωριζόταν σε διάφορα τμήματα:
1. Το Τείχος του Αδριανού
Το Τείχος του Αδριανού (Vallum Aelium ή Limes Britannicus) στη Βρετανία άρχισε να χτίζεται το 122 μ.Χ. υπό τις διαταγές του αυτοκράτορα Αδριανού και οριοθετούσε το βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας στο νησί. Εκτεινόταν από τον ποταμό Tyne, κοντά στη Βόρεια θάλασσα μέχρι το χωριό Bowness-on-Solway, στη θάλασσα της Ιρλανδίας και είχε μήκος 80 ρωμαϊκά μίλια ή 117,5 χιλιόμετρα. Διέθετε ένα οχυρό με δύο πύργους ανά μίλι και ανά πέντε μίλια ένα φρούριο, ενώ το τείχος ήταν ενισχυμένο και με τάφρο. Ένα μεγάλο τμήμα του τείχους του Αδριανού σώζεται μέχρι τις μέρες μας και αποτελεί σημαντικό αξιοθέατο της Βόρειας Αγγλίας.



2. Το Τείχος του Αντωνίνου
Το Τείχος του Αντωνίνου (Vallum Antonini) χτίστηκε μετά το 140 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον Ευσεβή ως μια προσπάθεια να επιβάλλει την ρωμαϊκή κυριαρχία στη βόρεια Βρετανία. Εκτεινόταν σε μήκος 60 χιλιομέτρων στην κεντρική Σκωτία, από τον ποταμό Forth μέχρι τον ποταμό Clyde. Η κατασκευή του ήταν πολύ πιο πρόχειρη σε σύγκριση με το Αδριάνειο και αποτελούνταν από λίθινες βάσεις και στρώματα από χώμα και γρασίδι, ενώ κάθε δύο μίλια υπήρχε οχυρό. Το τείχος εγκαταλείφθηκε λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του. Σήμερα σώζεται περίπου το ένα τρίτο από την έκτασή του, ενώ το υπόλοιπο είτε δεν είναι πια ορατό είτε βρίσκεται κάτω από κατοικημένες περιοχές.


3. Το Σαξονικό σύνορο
Το Σαξονικό σύνορο (Litus Saxonicum) κατασκευάστηκε στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ. στις δύο ακτές του καναλιού της Μάγχης. Πρόκειται για μια σειρά από οχυρώσεις που είχαν σκοπό να προστατέψουν τις περιοχές αυτές από τις επιδρομές Σαξόνων και Φράγκων, σε μια εποχή υποχώρησης της ρωμαϊκής δύναμης. Στη Βρετανία αναφέρονται 9 βασικά φρούρια στις περιοχές του Κεντ, Σάσσεξ και Νόρφολκ (μεταξύ αυτών το κάστρο του Ντόβερ), καθώς και μια σειρά από οχυρώσεις κατά μήκος της νότιας και ανατολικής ακτογραμμής. Στην απέναντι πλευρά της Γαλατίας αναφέρονται φρούρια από τις ακτές του Βελγίου και δυτικότερα, μέχρι την Νορμανδία και τη Βρετάνη στη σημερινή Γαλλία, όπως στις πόλεις Ρουέν, Βρέστη, Νάντη και κοντά στο Καλαί. Σήμερα σώζονται αρκετά από τα οχυρωματικά αυτά έργα, κυρίως στην ανατολική και νοτιοανατολική Αγγλία.


4. Το Γερμανικό σύνορο
Το Γερμανικό σύνορο (Limes Germanicus) είχε στόχο να προστατέψει τις ρωμαϊκές επαρχίες της Γερμανίας από τις επιδρομές των ανυπότακτων γερμανικών φύλων. Συνήθως ως σύνορο λειτουργούσε ένας ποταμός ή μια τάφρος που προστατευόταν από ξύλινο τείχος και παρατηρητήρια σε τακτά διαστήματα, ενώ πίσω από το σύνορο είχε χτιστεί ένα δίκτυο από συνδεδεμένα οχυρά. Είχε συνολικό μήκος 353 μίλια (568 χιλιόμετρα) και ενισχυόταν από περίπου 60 οχυρά και 900 παρατηρητήρια.

Το Γερμανικό Σύνορο χωριζόταν: στο Κάτω Σύνορο που ξεκινούσε από την περιοχή Katwijk στη Βόρεια Θάλασσα στις σημερινές Κάτω Χώρες και μέσα από τις διακλαδώσεις του κάτω Ρήνου έφτανε στη Ρηνανία της σημερινής Γερμανίας, το Άνω Σύνορο ακολουθούσε τον Ρήνο και τον Μάιν και έφτανε στην πόλη Lorch στη νοτιοδυτική Γερμανία και το Ραιτικό Σύνορο (από την ρωμαϊκή επαρχία της Ραιτίας που πήρε το όνομά της από τις φυλές των Ραίτιων ή Ραίτων που κατοικούσαν στις Άλπεις) που εκτεινόταν από το Lorch μέχρι την περιοχή Kelheim στη Βαυαρία κοντά στον Δούναβη.

Η κατασκευή του ήταν σχετικά απλή και αποτελούνταν από χαντάκια και αναχώματα με πασσάλους στην κορυφή τους και λίθινους τοίχους σε κάποια σημεία. Πίσω από τις διαμορφώσεις αυτές είχε χτιστεί ένα δίκτυο με πύργους από ξύλο ή πέτρα, με οπτική επικοινωνία μεταξύ τους προκειμένου να μεταδίδονται σινιάλα σε περίπτωση κινδύνου.
Σήμερα το Limes Germanicus έχει γίνει ευρύτερα γνωστό από συστηματικές ανασκαφές, ενώ τμήματά του έχουν ανακατασκευαστεί. Μαζί με τα τείχη της Βρετανίας, έχει εγγραφεί στη λίστα προστατευόμενων μνημείων της UNESCO.

5. Το Σύνορο του Δούναβη
Το Σύνορο του Δούναβη (Limes Norici, Limes Pannonicus και Limes Moesiae) ακολουθούσε τον ρου του ομώνυμου ποταμού και περνούσε από τις σημερινές χώρες/περιοχές της Βαυαρίας, Αυστρίας, Σλοβακίας, Ουγγαρίας, Κροατίας, Σερβίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας.
Διαβάστε επίσης: Από ποιες χώρες περνάει ο Δούναβης σήμερα;
Αν και ο ποταμός δεν ταυτιζόταν πάντα με το σύνορο, καθώς αυτό μπορούσε να μετακινείται ανάλογα με τις κατακτήσεις, ωστόσο σε πολλές περιοχές είχαν κατασκευαστεί σχεδόν μόνιμες στρατιωτικές αμυντικές εγκαταστάσεις, οι οποίες ενισχύονταν με παρατηρητήρια, στρατόπεδα (castra) και οχυρά (castella). Τα στρατόπεδα αρχικά προστατεύονταν από χωμάτινους προμαχώνες και σταδιακά περιβλήθηκαν με λίθινα τείχη και εξελίχθηκαν σε κανονικούς οικισμούς. Κατά μήκος του συνόρου κατασκευάστηκε και η ρωμαϊκή Οδός του Δούναβη (Via Istrum) που συνέδεε τα στρατόπεδα και τα φρούρια και έφτανε ως το δέλτα του ποταμού.


Το δυτικό τμήμα του Συνόρου του Δούναβη (σε Γερμανία, Αυστρία και Σλοβακία), μήκους 600 χιλιομέτρων, εγγράφηκε το 2021 στη λίστα μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Σήμερα σώζονται πολλές από τις αμυντικές του κατασκευές και έχουν καταβληθεί σημαντικές προσπάθειες για την συντήρηση και ανάδειξή τους.



6. Το Αραβικό Σύνορο
Το Αραβικό Σύνορο (Limes Arabicus) βρισκόταν στην έρημο της Αραβίας. Ξεκινούσε από τον κόλπο της Άκαμπα στην Ερυθρά Θάλασσα και κατευθυνόταν βορειοανατολικά, καλύπτοντας μια απόσταση περίπου 1.500 χιλιομέτρων μέχρι τη βορειοανατολική Συρία. Αποτελούνταν από πολλά φρούρια και παρατηρητήρια και είχε σκοπό να προστατέψει τα ρωμαϊκά εδάφη από τις επιδρομές των νομαδικών φύλων που ζούσαν στην έρημο αλλά και τους εμπορικούς δρόμους από τους ληστές.
Εκτός από τις αμυντικές κατασκευές ο αυτοκράτορας Τραϊανός κατασκεύασε και μια σημαντική οδό μήκους 430 χιλιομέτρων, την Via Nova Traiana, από την πόλη Μπόσρα στη νότια Συρία μέχρι την Άιλα (σημερινή Άκαμπα), με σκοπό την ευκολότερη κυκλοφορία των στρατευμάτων και των αξιωματούχων του κράτους αλλά και για τη διευκόλυνση της διέλευσης των καραβανιών.


7. Το Αφρικανικό Σύνορο
Το Αφρικανικό Σύνορο αποτελούνταν από διάφορα τμήματα. Στις περιοχές της σημερινής Αλγερίας και Τυνησίας βρισκόταν το Fossatum Africae και είχε σκοπό την άμυνα των ρωμαϊκών εδαφών από το Βερβερικό βασίλειο της Νουμιδίας στα νότια. Εκτεινόταν σε μήκος περίπου 750 χιλιομέτρων και γενικά αποτελούνταν από ένα χαντάκι πλάτους 3-6 μέτρων και αναχώματα στις δύο πλευρές του που συχνά ενισχύονταν από τοίχους από ξερολιθιά. Ανά τακτά διαστήματα υπήρχαν μικρά παρατηρητήρια και φρούρια, με οπτική επαφή μεταξύ τους.

Ανατολικότερα ήταν το Limes Tripolitanus που βρισκόταν σε περιοχές της σημερινής Τυνησίας και Λιβύης, με σκοπό να προστατέψει τις ρωμαϊκές πόλεις της Τριπολιτανίας Oea, Sabratha και Leptis Magna από τις επιδρομές των νομάδων. Σήμερα σώζονται κάποια κάστρα, το συνοριακό χωριό Gaerisa, καθώς και περίπου 2.000 οχυρωμένα αγροτόσπιτα (γνωστά ως Centenaria), τα οποία ήταν μέρος του αμυντικού δικτύου.

BONUS FACT
Το ρωμαϊκό στρατόπεδο Vindobona ήταν μέρος του αμυντικού δικτύου φρουρίων που υπερασπίζονταν το σύνορο του Δούναβη. Σταδιακά εξελίχθηκε σε σημαντικό οικισμό, με πληθυσμό 15.000 – 20.000 κατοίκους, και σε έδρα της ρωμαϊκής διοίκησης. Εδώ, μάλιστα, έχασε πιθανότατα τη ζωή του ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος το 180 μ.Χ. Αν και ο πληθυσμός διέφυγε λόγω των επιδρομών των Ούνων τον 5ο αιώνα και ο οικισμός ερημώθηκε για πολλούς αιώνες, από τον Μεσαίωνα κατοικήθηκε ξανά και εξελίχθηκε στην πόλη της Βιέννης. Σήμερα, στο κέντρο της πόλης σώζονται ερείπια από τις ρωμαϊκές στρατιωτικές εγκαταστάσεις, όπως και υπολείμματα από το υδρευτικό δίκτυο που κατασκεύασαν οι Ρωμαίοι.
Διαβάστε στη συνέχεια: Η καθημερινή ζωή στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – 5 πράγματα που μας άφησε κληρονομιά